شاید در میان حقوق‌دانان و قضات «تصرف عدوانی» معنایی کاملا روشن داشته باشد، اما ممکن است در عامه مردم عبارت ناآشنایی به نظر برسد. در ابتدا می‌خواهیم با طرح یک مثال تصرف عدوانی را برایتان شرح دهیم.
فرض کنید شخصی به نام آقای احمدی، ملکی را اختیار کرده و در حال حاضر در آن ملک ساکن است، به عبارتی ملک تحت تصرف آقای احمدی است. پس از مدتی ششخص دیگری به نام آقای سعیدی نسبت به ملک آقای احمدی ادعای مالکیت می‌کند و می‌گوید: ملک موردنظر بر اساس دلایل و مدارکی که وجود دارد جز اموال من است و آقای احمدی به‌زور ملک را از بنده گرفته است. حال آقای سعیدی می‌تواند با مراجعه به دادگاه و طرح شکایت با عنوان تصرف عدوانی از آقای احمدی شکایت کند. چنین طرح دعوایی در مورد املاک استیجاری هم می‌تواند برقرار شود.
- تصرف عدوانی از جمله دعوایی است که در مورد کلیه اموال غیرمنقول جاری است.
- اموال منقول: در قانون اموال منقول به اموالی گفته می‌شود که از محلی به محل دیگر قابل نقل‌وانتقال باشد. مثل اثاثیه منزل، ماشین، سهام شرکت‌ها و …
- اموال غیرمنقول: در قانون به کلیه اموالی که غیرقابل‌حمل باشند و ذاتا درجایی مستقر باشند اموال غیرمنقول می‌گویند. مثل زمین، خانه، لوله‌های آبی که آب را از جایی به‌جای دیگر منتقل می‌کنند، درخت، محصول چیده نشده زمین و…
در ادامه با تیم تولید محتوا شیپور همراه باشید تا کمی بیشتر در مورد تصرف عدوانی صحبت کنیم.
تعریف تصرف عدوانی:
تصرف عدوانی که گاهی در قانون از آن بانام (ید) نامبرده می‌شود، به معنای سلطه و اقتداری است که هر شخص به طور مستقیم و یا غیرمستقیم بر مالی دارد. عدوان نیز به معنای ظلم و ستم آشکار است. تصرف عدوانی به معنای خارج شدن مال از دست مالک و یا نماینده قانونی مالک، بدون رضایت و مجوز قانونی است. در حقیقت عدو اجازه و رضایت مالک از موجبات محقق تصرف عدوانی است.
بر اساس ماده 35 قانون مدنی تصرف عدوانی به‌عنوان مالکیت، دلیل مالکیت است مگر اینکه خلاف آن ثابت شود؛ همچنین طبق ماده 31 قانون مدنی هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی‌توان بیرون کرد مگر بر حکم قانونی. به‌غیراز دو ماده فوق بر اساس ماده 745 آیین دادرسی مدنی مصوب 1318 و ماده 95،97،124، 29 و 139 قانون مدنی و ماده 158 و 177 آئین دادرسی و همچنین ماده 690 تا 693 قانون حقوق و جزا به‌طور مفصل به مبحث تصرف عدوانی پرداخته‌شده است.
انواع دعوای تصرف عدوانی:
در دعوای تصرف عدوانی فرد می‌تواند از طریق حقوقی یا کیفری اقدام کند و در انتخاب آن‌ها تا حدودی اختیار دارد؛ اما نحوه اثبات و اقدامات فرد در هر یک از این انتخاب‌ها متفاوت است.
-
تصرف عدوانی حقوقی
ماده 158 قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی، دعوای تصرف عدوانی را این‌چنین تعریف می‌کند: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند.» این تعریف فقط شامل اموال غیرمنقول می‌شود؛ بنابراین اگر کسی به‌صورت عدوانی اتومبیل یا تلفن همراه یا مال منقول دیگری را از تصرف او خارج سازد، تعریف فوق این موارد را شامل نخواهد شد. همچنین درصورتی‌که مال با رضایت متصرف سابق از تصرف او خارج‌شده باشد و به تصرف دیگری درآید، سپس متصرف سابق از رضایت خویش پشیمان شده و عدول کند، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف جدید صادق نخواهد بود. چنانچه شخصی ملک خود را برای مدتی رها کند، به‌نحوی‌که هیچ تصرفی بر آن نداشته باشد و شخص دیگری در این مدت، ملک موردنظر را تصرف کند، تعریف مزبور شامل این مورد نخواهد بود؛ زیرا متصرف فعلی، مال را از تصرف متصرف سابق خارج نکرده، بلکه ملکی را که قبلاً از تصرف وی خارج‌شده بود، تصرف کرده است.
-
تصرف عدوانی کیفری
ذیل ماده 690 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، عنصر قانونی جرم تصرف عدوانی را تشکیل می‌دهد. در موضوع تصرف عدوانی کیفری، قاضی موظف است پس از طرح شکایت برابر مقررات قانون آیین دادرسی کیفری رسیدگی کرده و علاوه بر مجازات مجرم، حسب مورد به رفع تصرف عدوانی، حکم بدهد. ماده 690 نیز فقط درباره اموال غیرمنقول است و اموال منقول را شامل نمی‌شود و در خصوص اموال منقول، همچنان باید به قانون اصلاح قانون جلوگیری از تصرف عدوانی مصوب 1352 استناد کرد. در رویکرد کیفری فقط احراز واقع لازم است و دادگاه پس از احراز اینکه تصرف فعلی مِن غیر حق و عدوانی است، رأی صادر می‌کند. برخلاف رویکرد حقوقی که برای صدور رأی سه موضوع، سبق (سابق بودن) تصرف مدعی، لحوق (پیوستن) تصرف مشتکی‌عنه (کسی که از او شکایت شده است) و عدوانی بودن تصرف او لازم است.
از سویی، قانون‌گذار در ماده 690 قانون مجازات اسلامی از واژه (متعلق) استفاده کرده است و این تدبیر می‌تواند حاکی از این موضوع باشد که وی در بعد کیفری مالکیت را مهم دانسته و برای اثبات جرم تصرف عدوانی احراز مالکیت شاکی را ضروری تلقی کرده است؛ بنابراین باید توجه داشت که در تصرف عدوانی کیفری جدا از بحث عنصر روانی و احراز سوءنیت، در عنصر مادی قاضی باید مالکیت شاکی، لحوق تصرفات متهم و عدوانی و من غیر حق بودن تصرفات او را احراز کند تا بتواند نسبت به مجازاتش اقدام نماید. برای احراز مالکیت ممکن است نیاز به صدور قرار اناطه هم باشد.