عکس‌ها جای ویژه‌ای در تاریخ دارند. آنچه ما به عنوان آلبوم می‌شناسیم، یک شکل ساده شده از کتاب عکس با نوشته و توضیح است. عکس‌ها می‌توانند در کتاب‌های عکس اطلاعاتی بدهند که هیچ تاریخ‌نویسی آن را ندادند، حتی اگر سوخته باشند!
تیتر این مقاله گیج‌کننده است. عکس و کتاب در یک جمله برای ما مبهم است. اما اگر به جای کتاب حرف از آلبوم عکس بزنیم چطور؟ درواقع این ما هستیم که هویت کتاب‌های تصویری و عکس را با کلمه آلبوم تغییر داده‌ایم. آلبوم بیشتر شبیه به یک قالب برای آویزان کردن عکس‌هاست. اما زمانی که از کتاب عکس صحبت می‌کنیم، حرف ما اطلاعات است. در یک آلبوم، شاید فقط عکس‌هایی جا داشته باشند که زیبا و با کیفیت هستند. اما در یک کتاب عکس، حتی عکس‌های سوخته و پاره هم جا می‌گیرند. در اینجا نگاهی داریم به چیزهایی که نمی‌بینید. یعنی تاریخچه کوچکی از تصاویر خودتان!
عکس‌های تاریخی، کتاب‌های عکسی
عکاسی از آن دست ابزار هنر بود که به فاصله یکی دو سال از اختراعش وارد ایران هم شد. ما کاری با تاریخ عکاسی در ایران نداریم. اما وقتی عکاسی در دوران ناصرالدین شاه قاجار حسابی اوج گرفت، و عکس‌های شاه و دربار دست به دست و قاب و آلبوم می‌شد، نگاشته عکس به وجود آمد. نگاشته‌ها، همان نوشته‌های خودمان برای ثبت عکس‌ها هستند. این نقطه شروع شکل‌گیری آلبوم‌ها یا کتاب‌های عکس بود. چون عکس‌ها هویت تاریخی پیدا کرده بودند و درواقع آلبوم‌ها، کتاب‌های تاریخ با زیرنویس بودند.
عکس‌ها از قاب دیوار، بر دست سلطان
ناصرالدین شاه که از علاقه‌اش به عکاسی دست بردار نبود، کل کاخ و خانه و دربار را پر کرده بود از قاب آویز. همزمان، سیستم عکاسی به سرعت در حال پیشرفت بود و امکان عکس برداری هر روز برای همه بیشتر می‌شد. این پیشرفت در انقلاب مشروطه و دوران مظفرالدین‌شاه به جایی رسید که از وفور عکس، دیگر عکاس‌خانه‌ها کافی نبود و یک دفترچه برای حفظ این عکس‌ها نیاز بود. از طرفی، دوران تمبر و تصویر رهبران مشروطه بود و دفتر عکس پر کردن. اینجا بود که دست به دست شدن دفتر عکس متداول‌تر شد و بین مردم رواج پیدا کرد.
پهلوی اول، عکس‌های دست اول
دوران پهلوی اول، دوران عجیبی برای عکس‌ها بود. مد و فشن راهش را به ایران باز کرده بود و عکس و ژورنال، کم کم داشت رواج پیدا می‌کرد. حالا دیگر آلبوم‌های عکس، بیشتر از عکس پدر و مادر و خانواده و اهل و عیال بودند. خانواده‌های درباری یا ثروتمند، هرکدام برای پز دادن یک دفترچه عکس داشتند. در این دفترچه، عکس‌هایی از هنرپیشه‌ها یا خوانننده‌های معروف و یا حتی سران کشور را نگه می‌داشتند و به هم نشان می‌دادند. هر که عکسش بیش، ارزشش بیشتر!
پهلوی دوم، عکس‌های کتابی
مجلات و روزنامه‌ها حالا دیگر به راحتی عکس چاپ می‌کردند. عکس،گویاتر از نوشته‌ها بود. از طرفی، عکس‌ها گول‌زننده‌تر هم شده بودند. با ظهور تلویزیون، عکس اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده بود. حالا دیگر هر آلبوم، در هر خانه‌ای دیدنی بود. جسارت عکاسی هم بالاتر رفته بود. تا جایی که عکس‌های سوخته وارد میدان شدند. چون عکاسی راحت‌تر شده بود، تعداد عکس‌هایی که مردم عادی می‌انداختند نیز بیشتر بود. پس عکس سوخته، تعدادش زیاد و زیادتر بود. عکس‌های ماندگار زیادی از این دوره به جا مانده که یکی از ملکه‌ها را نشان می‌دهد، اما باقی عکس سوخته. برای عکس که خودش تاریخ مصور است، یک نیمه سوخته، یعنی داستان باز!
جنگ و عکس‌های سوخته!
آلبوم با شروع جنگ متداول شده بود. عکس هم همینطور. با وجود شرایط بد، خیلی‌ها می‌توانستند یک دوربین دست و پا کنند و از اعزامی‌های خانه به جنگ عکس بگیرند. برای خیلی‌ها این آخرین ثبت در خانه و کنار خانواده بود. عکس‌ها در دوران جنگ نقش مهمی داشتند. آن‌ها حافظه دوران سوختن بودند. عکس‌ها نه فقط در جنگ ایران، بلکه در همه جنگ‌های دنیا نقش داشتند. مخصوصا عکس‌های چاپی. شاید فوتوشاپ و ادیت، دست تغییر عکس‌های دیجیتال را باز گذاشته باشد، اما عکس چاپی سند بود. بعد از جنگ جهانی، به دلیل افشای خیلی از دروغ‌ها با عکس‌ها، این عکس‌ها را سوزاندند.
آلبوم‌ها و تقویم‌های عکسی
متولدین سال‌های 65 تا 75 یکی از پزهایشان، تقویم عکاسی بود. این صیغه، همان کتابچه‌های کوچک عکس هستند، که زیر آن‌ها توضیح می‌نوشتند. اما اینبار نه دستی! تقویم‌هایی در بازار پیدا می‌شد که عکس را روی یک الگو می‌چسباندند. سپس یک داستان کوچک و جمع و جور مربوط به عکس در سطرهای تقویم می‌نوشتند. عکس‌ها به ترتیب تاریخ چیده می‌شدند. کنار بعضی عکس‌ها، یک تکه یادگاری از موضوع آن عکس می‌چسباندند. مثلا، یک تکه از پارچه لباس اولین عروسکشان! این کتاب‌ها چنان ارزشی داشتند که حالا بعد از گذشت سال‌ها دوباره روی کار آمده‌اند!
عکس‌ها و کتاب‌ها
اطلاعات، مهمترین راز تاریخ کتوب یا مصور است. نوشته‌ها و تصاویر، دنیا را به دو دسته عکاسان و نویسنده‌ها تقسیم می‌کنند. اما مهمترین نکته درمورد آن‌ها این است که هر کدام به شکل خودشان، اطلاع رسانی می‌کنند. یک مجموعه اطلاعات کامل، هم بصری و هم نوشتاری است. این یعنی کامل‌ترین شکل اطلاعات مجموعه‌ای از تصویر و نوشته است. کتاب‌های عکس، یک برداشت تصویری نوشتاری کامل از تاریخ هستند. مهم نیست این تاریخ شخصی یا ملی باشد. مهم این است که این کتاب‌های عکس‌دار از اهمیت بیان واقعیت برخوردارند. حتی اگر عکس‌هایشان سوخته باشند.